قاره سیاه، فرصت طلایی ایران؛ نقشه راه تجارت ۱۰ میلیارد دلاری با آفریقا

توسعه همه جانبه روابط با قاره آفریقا به عنوان یکی از سرفصل‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوران کنونی مطرح است و در این رابطه یکی ازگام‌های مهم برداشته شده ابتکار برگزاری منظم نشست‌های بین‌المللی ایران و آفریقا می‌باشد که تاکنون دو دور از آن برگزار شده و از روز گذشته نیز دور سوم این نشست‌ با حضور مقامات برجسته از کشورهای مختلف قاره سیاه در تهران کار خود را کرده است.

در این اجلاس بیش از ۷۰۰ تاجر از ۳۸ کشور آفریقایی برای حضور در این رویداد ثبت نام کردند که بیش از ۵۰ مقام قاره سیاه در سطح وزیر و روسای اتاق بازرگانی از ۲۹ کشور آفریقایی برای حضور در این اجلاس به ایران آمدند. بخشی از این اجلاس ۷ تا ۹ اردیبهشت در تهران و بخش دیگر از ۱۰ و ۱۱ اردیبهشت در اصفهان برگزار خواهد شد. در جریان این رویداد چهار پنل تخصصی در سطح وزرا در چهار حوزه پتروشیمی، صنایع معدنی و فلزی، کشاورزی و صنایع غذایی و سلامت و دارو برگزار می شود.

نشست پیشین مجمع همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا اوایل اردیبهشت ماه سال 1403 در آخرین روزهای دولت شهید آیت‌الله رئیسی برگزار شد که در دوره سه ساله ریاست جمهوری ایشان و با اهتمام ویژه‌ای که شهید رئیسی به تقویت همه‌جانبه همکاری‌های ایران و آفریقا داشتند، ریل‌گذاری لازم برای جهش روابط ایران و قاره آفریقا انجام شد. به طور مثال شهید رئیسی در تیرماه 1402 در یک سفر تاریخی به سه کشور کنیا ، اوگاندا و زیمبابوه رفت که نخستین سفر یک رئیس جمهور ایران به قاره آفریقا پس از 11 سال بود. این سفر توانست دستاوردهای مثبت و چشمگیری را داشته باشد.

اهداف نشست‌های همکاری ایران و آفریقا

اهداف اصلی نشست‌های اقتصادی ایران و اتحادیه آفریقا عبارتند از:

گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری: یکی از مهم‌ترین اهداف ایران در این نشست‌ها، شتاب بخشیدن به روابط تجاری و سرمایه‌گذاری‌های دوجانبه است.

تنوع در بازارهای صادراتی: با توجه به تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، یکی از اهداف این نشست‌ها، یافتن بازارهای جدید برای کالاها و خدمات ایران، به ویژه در آفریقا بوده است.

توسعه زیرساخت‌ها: در بسیاری از نشست‌ها، ایران به عنوان یکی از کشورهایی که توانایی ارائه خدمات در حوزه‌های مختلف مانند زیرساخت، انرژی، کشاورزی و صنعت را دارد، به کشورهای آفریقایی پیشنهاد همکاری در این زمینه‌ها داده است.

تقویت روابط سیاسی و اقتصادی: در بسیاری از نشست‌ها، اهداف سیاسی و اقتصادی به هم آمیخته شده‌اند، به گونه‌ای که تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه در زمینه‌های مختلف اقتصادی از جمله تجارت، فناوری، انرژی، بهداشت و آموزش، جزء اولویت‌ها بوده است.

حرکت به سوی تجارت ۱۰ میلیارد دلاری

این نشست‌ها تأثیر قابل توجهی بر روابط اقتصادی ایران و آفریقا داشته‌اند به صورتی که محمد اتابک وزیر صنعت، معدن و تجارت، روز یکشنبه در افتتاحیه سومین اجلاس همکاری‌های ایران و آفریقا  با اشاره به ظرفیت‌های گسترده همکاری ایران و آفریقا، از برنامه ریزی برای افزایش ۱۰ برابری مبادلات تجاری تا سقف ۱۰ میلیارد دلار خبر داد.

افزایش حجم روابط اقتصادی در سال‌های اخیر: یکی از نتایج مثبت این نشست‌ها، افزایش حجم تجارت ایران با کشورهای آفریقایی علی‌رغم وجود تحریم‌ها بوده است. در سال‌های اخیر، ایران توانسته است با دستیابی به بازارهای جدید تجارت خود با کشورهای آفریقایی را گسترش دهد و حجم صادرات خود را در برخی بخش‌ها، به ویژه در زمینه‌های صنعتی، نفتی، و کشاورزی افزایش دهد. ایران همچنین پروژه‌های عمرانی و زیرساختی متعددی در آفریقا راه‌اندازی کرده است که این امر به تقویت روابط تجاری دو طرف کمک کرده است.

تقویت حضور ایران در بازار آفریقا: این نشست‌ها کمک کرده تا ایران با توجه به مزایای تجاری و اقتصادی، جایگاه خود را در بازارهای آفریقا تقویت کند. در زمینه‌هایی چون تأمین انرژی، پروژه‌های عمرانی، و انتقال فناوری، ایران وارد بازارهای جدیدی شده است.

آشنایی با پتانسیل‌های محلی: این نشست‌ها به ایران این امکان را داده‌اند که بهتر با نیازها و پتانسیل‌های کشورهای آفریقایی آشنا شود و به طور هدفمندتری وارد بازار این کشورها شود.

پتانسیل‌های اقتصادی آفریقا

آفریقا قاره ای با 54 کشور و مساحت تقریبی 31 میلیون کیلو متر مربع معادل 24 درصد از سطح زمین و مساحتی معادل سه برابر اروپاست. همچنین ، این قاره با جمعیتی حدود یک میلیارد و 400 میلیون نفر میزبان بیش از 18 درصد از کل جمعیت جهان است که طبق آمارها این قاره جوان ترین قاره جهان می‌باشد .از طرفی، روند رشد جمعیت در این قاره از بقیه نقاط جهان بیشتر بوده و در حوزه افزایش شهرنشینی سریع ترین و بزرگترین نرخ را در جهان داراست.

آفریقا به عنوان یکی از بزرگترین و در حال رشدترین بازارهای جهان، پتانسیل‌های اقتصادی زیادی دارد که می‌تواند برای ایران فرصت‌های بی‌شماری به ویژه در زمینه‌های غذایی، دارویی، الکترونیکی و محصولات صنعتی ایجاد کند.

از نظر منابع طبیعی نیز آفریقا دارای 30 درصد از ذخایر طبیعی ، 40 درصد طلا و 90 درصد از کروم و پلاتین جهان را دارا می‌باشد و بزرگترین ذخایر کبالت – الماس – پلاتین و اورانیوم در کره خاکی در آفریقا موجود می‌باشد. بعلاوه، آفریقا 10درصد از منابع تجدید پذیر آب شیرین، 8 درصداز منابع گاز طبیعی و 12 درصد از ذخایر نفت دنیا را در اختیار دارد.

مهم‌ترین زمینه‌های حضور ایران در بازار آفریقا

• حوزه انرژی: ایران می‌تواند به عنوان یک تأمین‌کننده انرژی در آفریقا نقش مهمی ایفا کند. بسیاری از کشورهای آفریقایی به فناوری و سرمایه‌گذاری در حوزه نفت و گاز، انرژی‌های تجدیدپذیر و انتقال فناوری در این زمینه‌ها نیاز دارند.
• زیرساخت‌ها و پروژه‌های عمرانی: ایران به عنوان یکی از کشورهایی که تجربه قابل توجهی در ساخت زیرساخت‌ها دارد، می‌تواند در پروژه‌های بزرگ زیرساختی آفریقا حضور داشته باشد.
• توسعه کشاورزی: کشورهای آفریقایی به دنبال توسعه بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی خود هستند. ایران با تجربه در توسعه کشاورزی و صنایع غذایی، می‌تواند در تولید و فرآوری محصولات کشاورزی در آفریقا همکاری کند.
• فناوری و آموزش: ایران با توجه به ظرفیت‌های علمی و فنی خود، می‌تواند در زمینه‌های آموزشی و انتقال فناوری به کشورهای آفریقایی فعالیت‌های گسترده‌ای داشته باشد.

مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به آفریقا:

مشتقات نفتی، شامل کود اوره، قیر، گاز مایع و انواع روغن‌های صنعتی بود و بعد از آن محصولات فولادی و آهنی مهمترین صادرات ایران به آفریقا را به خود اختصاص داده است. در کنار آنها مواد غذایی، مصالح ساختمانی، انواع فرش و کف‌پوش، شوینده‌ها و لوازم بهداشتی، لوازم خانگی، دارو و تجهیزات پزشکی، لوازم صنعتی، قطعات خودرو، لاستیک، مواد معدنی، لوازم الکتریکی، لوستر، مبلمان و اسباب‌بازی از دیگر کالاهای صادراتی ایران به قاره آفریقا هستند.

مهم‌ترین کالاهای وارداتی از آفریقا به ایران:

• محصولات معدنی: از جمله طلا، الماس، مس، سنگ منگنز، سنگ و خاک روی، کنسانتره گروم و سایر فلزات.
• محصولات کشاورزی: مواد غذایی و کشاورزی مانند چای، ذرت، قهوه، توتون، حبوبات، لاشه گوسفند و محصولات شیلاتی بودند و ۲۱ درصد نیز مواد معدنی مانند و ۱۳ درصد دیگر نیز عمدتا بوده است.
• محصولات صنعتی: روغن صنعتی و گریس، انواع تسمه، ماشین آلات، مواد شیمیایی و صنعتی و لوازم یدکی

مهمترین شرکای اقتصادی ایران در آفریقا

بیشترین تجارت ایران با آفریقا معمولاً با کشورهای خاصی انجام می‌شود که به دلیل پتانسیل‌های اقتصادی، موقعیت جغرافیایی و نیازهای تجاری، روابط اقتصادی مستحکمی با ایران دارند. در میان هفت مقصد نخست محصولات صادراتی به آفریقا در سال ۱۴۰۲، غنا با خرید ۱۷۳.۵ میلیون دلار، آفریقای جنوبی با ۱۴۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۹۲.۸ میلیون دلار، کنیا با ۴۸.۷ میلیون دلار، نیجریه با ۴۸ میلیون دلار، موزامبیک با ۴۷.۱ میلیون دلار و سومالی با ۳۳.۳ میلیون دلار به صورت مستقیم بودند.

در این مدت عمده واردات از کشورهای آفریقایی نیز شامل آفریقای جنوبی با ۱۹ میلیون دلار، زامبیا با ۱۲.۵ میلیون دلار، غنا ۱۲ میلیون دلار، سیشل با ۱۱.۷ میلیون دلار، کنیا ۹.۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۶.۱ میلیون دلار و اوگاندا با ۴.۱ میلیون دلار بوده است.

بزرگترین اقتصادهای آفریقا

رده‌بندی بزرگترین اقتصادهای آفریقا بر اساس تولید ناخالص داخلی (GDP)، منابع طبیعی فراوان، و توسعه صنعتی و تجاری در سال 2024 عبارتند از: رتبه اول آفریقای جنوبی بیش از 403 میلیارد دلار تخمین زده شد که بالاترین رقم در آفریقا است.

مصر با تولید ناخالص داخلی به ارزش حدود 380 میلیارد دلار در رتبه دوم قاره قرار گرفت و الجزایر نیز با حدود 260 میلیارد دلار در رتبه سوم قرار گرفت.

مراتب بعدی عبارتند از نیجریه با 199 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، مراکش با 157 میلیارد دلار ، اتیوپی با 145 میلیارد دلار، کنیا با 116 میلیارد دلار،  آنگولا  با 113 میلیارد دلار، ساحل عاج با 86 میلیارد دلار و تانزانیا با 79 میلیارد دلار.

مهم‌ترین شرکای اقتصادی آفریقا

پس از جنبش استقلال آفریقا در دهه 1960، شکل اقتصادی این قاره به طور چشمگیری تغییر کرد. کشورهای تازه تأسیس نه تنها روابط تاریخی خود را با کشورهای اروپایی حفظ کردند، بلکه با کشورهای آمریکایی و آسیایی نیز قراردادهای تجاری منعقد کردند. در نتیجه، تولید ناخالص داخلی این قاره به میزان قابل توجهی افزایش یافت.

بر اساس گزارشها اروپا، چین و ایالات متحده شرکای تجاری اصلی آفریقا هستند.

چین همچنان بزرگترین شریک تجاری آفریقا است و حجم تجارت از 300 میلیارد دلار در سال فراتر می رود. شرکت‌های چینی به‌شدت در بخش زیرساخت‌ها مانند جاده‌ها، راه‌آهن، و پروژه‌های انرژی مشارکت دارند، اما کالاهای مقرون‌به‌صرفه مانند قطعات الکترونیکی، ماشین‌آلات و پوشاک را نیز به بازارهای آفریقا عرضه می‌کنند.

در میان کشورهای منطقه غرب آسیا نیز حجم تجارت ترکیه با آفریقا در سال های اخیر ده برابر شده و از 3.6 میلیارد دلار به 36 میلیارد دلار رسیده است. به گفته مقامات ترک سرمایه گذاری ترکیه در این قاره از 92 میلیارد دلار فراتر رفته است.

امارات متحده عربی نیز از دیگر کشورهای منطقه است که مشارکت اقتصادی خود را با کشورهای آفریقایی به میزان قابل توجهی گسترش داده و به گفته thefinanceworld طی پنج سال گذشته 87 درصد افزایش تجارت را به ثبت رسانده و به عدد 235 میلیارد درهم (حدود 64 میلیارد دلار) رسیده است.